İleri Dönüşüm Nedir?

Her gün işlevini yitiren, artık kullanılması mümkün olmayan veya bir ihtiyaç olmaktan çıkan çok sayıda nesne birer atığa ve dolayısıyla da doğa için tehlike unsuruna dönüşüyor. Doğanın var olduğu günden beri koruduğu kusursuz denge bozulduğunda üzerinde yaşayan canlıların hayatı da riske gireceği için bu atıklar çeşitli aşağı dönüşüm ve ileri dönüşüm yöntemleriyle dönüştürülerek yeniden kullanılabilir hâle getiriliyor.

Atıkların geri kazanımının önemi anlaşıldıkça tüketiciler sürdürülebilir ürünlere yöneliyor. Bununla birlikte çeşitli marka ve kuruluşların çevre dostu olmayan ürünlerini öne çıkarmak ve çevre dostu gibi göstermek için kullandığı greenwashing (yeşil yıkama ya da yeşil aklama yöntemi) teknikleri daha sık rastlanır hâle geliyor. Bu durumda tüketicilerin dönüştürme yöntemleri hakkında bilgi sahibi olması önem kazanıyor. Peki ileri dönüşüm ve aşağı dönüşüm nedir, birbirlerinden nasıl ayrılırlar?

İleri dönüşüm (upcycling), birincil kullanım amacına hizmet edemeyen nesnelerin başka bir amaçla yeniden kullanılmasını sağlayan geri kazanım yöntemlerinden biri olarak biliniyor. Bu dönüşüm tekniğinin ileri sıfatıyla tanımlanmasının sebebi artık kullanılmayan bir ürüne katma değer kazandırılarak yeni bir ürünün elde ediliyor olması. 

Geri Dönüşüm ile Farkı Nedir?

Geri dönüşüm (recycling) projeleri de kullanıma uygun olmayan ürünlerin yeniden kullanılabilir hâle getirilmesini amaçlıyor. Peki, geri dönüşüm ve ileri dönüşüm kavramları arasındaki temel farklar neler? Dönüşüm yöntemlerini birbirinden ayıran temel unsurlar; nesnelerin yeniden kullanılabilir hâle getirilmesindeki aşamalar, elde edilen yeni ürünün kalitesi ve dönüşümden ne kadar fayda sağlandığı olarak sıralanabiliyor.

İleri ve geri dönüşüm yöntemleri arasındaki temel fark, ileri dönüşümde bir yeniden üretim sürecine ihtiyaç duyulmaması. Geri dönüşümde atıklar önce cam, kâğıt ve plastik gibi kategoriler altında ayrıştırılıyor. Kimyasal veya fiziksel işlemlerle yeniden ham maddeye dönüştürüldükten sonra yeni bir ürün üretiliyor. Atık nesne, bir cam bardaksa geri dönüşümde eritilip bir vazoya dönüştürülebiliyor. İleri dönüşümde ise bardak, aslında yine bardak olarak kalıyor. Belki boyanarak, biraz süslenerek veya içerisine konulan birkaç çiçekle artık bir vazo olarak kullanılabiliyor.

Fayda açısından yaklaşıldığında atıkların tamamının toplanıp ayrıştırılması ve işlenmesi mümkün olmadığı gibi büyük bir çaba da gerektirdiği için geri dönüşüm sürecinde enerji kullanılması gerekiyor. İleri dönüşüm yönteminde nesne, bir atığa dönüşüp terk edilmeden önce alternatif bir kullanım şekliyle yeniden hayat kazandığı için sıfır atık yaklaşımına daha uygun bir yol izlenmiş oluyor.

İleri Dönüşüm Örnekleri ve Projeleri Nelerdir?

İleri dönüşüm projeleri, hem bireysel alanlarda hem de çeşitli sanayi alanlarında kullanılıyor. Günlük hayatta belki de en sık rastlanan ileri dönüşüm örneği artık giyilmesi mümkün olmayan tişörtlerin temizlik amacıyla kullanılmaya başlaması. Bireysel boyutta ileri dönüşüme, kullanılmayan tencerelerin bitki saksısına ya da eski kumaş parçalarının birbirine dikilerek kırkyama battaniyelere dönüştürülmesi gibi pek çok örnek verilebilir. Jean pantolonların kesilerek şort ya da çanta formunda yeniden kullanılması da bir ileri dönüşüm örneği sayılabilir. Daha büyük çaplı ileri dönüşüm örnekleri arasında eski yelkenlerden çanta üretilmesi, paletlerin mobilyalara çevrilmesi ve pet şişelerden kumaş üretilmesi verilebilir. 

İleri Dönüşümün Faydaları Nelerdir?

Üzerinde ileri dönüşüm logosu bulunan doğa dostu ürünlerin çevresel kirliliği önlemede ve ekolojik dengeyi korumada büyük faydaları bulunuyor. Aynı zamanda evlerdeki atıkların yeniden değerlendirilmesi için gösterilen küçük çabalar da sıfır atık yaklaşımı açısından oldukça önemli olabiliyor. İleri dönüşüm yöntemiyle alınan önlemlerin doğaya ve insan hayatına nasıl yansıdığını aşağıda birlikte inceleyelim;

• İleri dönüşümle kurtarılan her ürün, doğanın daha az kirlenmesi ve mavi gezegenin nesiller boyunca daha yaşanabilir olması anlamına geliyor. 
• Dönüştürülerek yeni bir ihtiyacı karşılayan ürünler, üretim ihtiyacını azaltacağı için enerji tasarrufuna katkı sağlıyor. Daha az su, elektrik ve doğal gaz harcamak çevresel sürdürülebilirliği destekliyor.
• Üretim ihtiyacı azaldıkça hem bireysel hem küresel ekonominin yükü azalıyor.
• Evlerdeki ileri dönüşüm projesine destek faaliyetleri, eğlenceli birer hobi hâline gelebiliyor. Kıyafetlerden kopup bir kavanozda biriktirilen düğmeler, kullanılmayan kumaş parçaları gibi birçok nesne yeni bir ürüne dönüştürülürken yaratıcılığın hazzına varılabilir ve bu yolla günlük hayatın stresinden uzaklaşılabilir.

Aşağı Dönüşüm Nedir?

Aşağı dönüşüm (downcycling), atık ürünlerin geri kazanımını amaçlayan yöntemlerden biri. Artık kullanıma uygun olmayan ya da ihtiyaç dışı kalan nesnelerin yeniden fonksiyon edinmesini sağlayan bu yöntemin aşağı dönüşüm ismini almasının sebebi ise yeni ürünün eskisinden daha az değerli olması ama yine de atık olmaktan kurtulması.

Aşağı Dönüşümün Faydaları Nelerdir?

Aşağı dönüşüm tekniği de tıpkı ileri dönüşüm gibi bir ihtiyaca hitap ediyor ve o ihtiyacı, doğanın bütünsel dengesini koruyarak karşılamayı amaçlıyor. Dolayısıyla aşağı dönüşümün faydaları da ileri dönüşümle benziyor.

• Aşağı dönüşüm, doğadaki atık miktarını azaltarak ekolojik dengeyi korur. Sonraki nesiller için daha yaşanabilir bir dünya bırakılmasını destekler.
• İhtiyaçların, üretim ve tüketim çılgınlığına varmadan karşılanmasına katkı sağlar. Bu sayede enerji kullanımını da dengeler.
• İleri dönüşüme nazaran aşağı dönüşüm daha fazla maliyet gerektirebilir ama yine de yeni bir ürünün üretim maliyetleri düşünüldüğünde ekonomiye katkı sağladığı görülüyor.

Hangi Malzemeler Aşağı Dönüşüm için Uygundur?

Plastikler, aşağı dönüşüm için sık kullanılan malzemeler arasında yer alıyor. Birçok plastik türü kullanım ömrü dolduğunda doğrudan atık hâlini alıyor. Dönüştürülebilen plastik çeşitleri ise sadece bir kez işlenebiliyor ve daha az değerli de olsa fonksiyonel bir nesne hâline getirilerek doğada yaratacağı kirliliğin önüne geçiliyor. 

Aşağı dönüşüme uygun bir diğer malzeme ise, kâğıt. Dönüştürüldüğünde lifleri kısalan kâğıt türevi malzemelerden öncekiyle aynı kalitede ürünler elde etmek mümkün olmasa da, yine de kâğıt malzemeler ikinci kez işlenerek bazı ihtiyaçları karşılayabilecek ürünlere dönüştürülüyor. Ayrıca çeşitli tekstil ürünleri de ileri dönüşümle değerlendirilemeyecek duruma geldiğinde önce ipliklere, sonra daha az kaliteli kumaşlara dönüştürülüyor.

Aşağı Dönüşüm Örnekleri Nelerdir?

Aşağı dönüşüm yöntemiyle değerlendirilecek ürünler için hayatın her alanından birçok örnek verilebilir. Plastik şişelerin kullanılamaz hâle gelmesinin ardından eritilerek izolasyon malzemelerine ya da otomobil paspaslarına dönüştürülmeleri bir aşağı dönüşüm örneğidir. Kitap ve defter gibi kâğıttan elde edilen ürünlerin yeniden hamur hâline getirilerek tuvalet kâğıdına ya da kâğıt mendile dönüştürülmesi de aşağı dönüşüme örnek olarak verilebilir. Tüm bu örneklerde elde edilen ikinci ürün, her zaman ilkinden daha az kaliteli olur.

İleri Dönüşüm ve Aşağı Dönüşüm Arasındaki Fark Nedir?

İleri dönüşüm ve aşağı dönüşüm farkı, yöntemlerin uygulanma aşamalarından ve elde edilen ikinci ürünlerin işlevselliğinden kaynaklanıyor. İleri dönüşümde ürün ham maddelerine ayrıştırılmadan tekrar işlev kazanıyor. Aşağı dönüşüm ise daha çok geri dönüşüme benziyor. Ürünler ham maddelerine ayrıştırıldıktan sonra yeni bir ürün hâline getiriliyor. Ayrıca ileri dönüşümle elde edilen ikinci ürün değer kazanırken aşağı dönüşüm yönteminden sonra ürünün değeri azalıyor. 

Örneğin gazeteler güncelliğini yitirdiğinde atık niteliği kazanıyor. Eskiyen gazete kâğıtları, çöpe atmak yerine kitap ve defterlerin kapaklarını ciltlemek amacıyla kullanılabiliyor. Ürünün ilk formu bozulmadığı ve hâlâ aynı işlevselliğe sahip olduğu için bu durum bir ileri dönüşüm örneği oluyor. Ancak gazete yaprakları çok yıpranmışsa bir kâğıt atık tesisinde hamur hâline getirilerek oluşan ham maddeden daha düşük kalitede kâğıtlar, tuvalet kâğıtları üretiliyorsa bu durum aşağı dönüşüme örnek gösterilebilir.

İnsan ve doğa birçok açıdan birbirine benziyor. Doğa da tıpkı insanlar gibi nefes alıyor, yaşıyor ve hasta olabiliyor. Mavi gezegeni soldurmamak için sıfır atık bilinciyle yaşamalı, kullanılmayan ürünlerin geri kazanımıyla ilgili projeleri takip edip desteklemeliyiz.