Kozmetikte Hayvan Testi Nedir?

Kişisel bakım ürünlerinin olası yan etkilerini araştırmak için hayvan testlerine başvurulur. Doğal hayatın korunmasına yönelik farkındalığın artması ile pek çok ülkede hayvan testlerine son verilmesi yönünde görüşler ağırlık kazanmış durumdadır. Bu yazı aracılığıyla kozmetikte hayvan testlerinin yasallığı başta olmak üzere birçok konuda detaylı bilgi sahibi olabilirsiniz.

Kozmetik Alanında Hayvan Testleri Yasal mı?

Kozmetik hayvan testi kapsamında gerçekleştirilen uygulamalar, dünya çapında tepki çekmeye devam etmektedir. 1990’lı yıllarda iyiden iyiye artan küresel çaptaki farkındalık sayesinde, hayvan testlerinin zararları anlaşılmaya ve Avrupa Birliği üyesi ülkelerin önderliğinde hayvanların kullanıldığı test çalışmalarına yasaklamalar getirilmeye başlanmıştır. 2004 yılında yürürlüğe giren yasa doğrultusunda, hayvanlar üzerinde test edilen kozmetik ürünlerin Avrupa Birliği pazarına girişi yasaklanmıştır. Avrupa’da bu gelişmeler yaşanırken, birliğe uyum süreci içerisindeki Türkiye’de de benzer karara imza atılmıştır.

Türkiye’de 23 Mayıs 2005 tarihinde yürürlüğe giren kozmetik yönetmeliğine 2015 yılında eklenen Ek Madde 2 kapsamında tedarikçilerin ve üreticilerin hayvanlar üzerinde test yapmaları yasaklanmıştır. Yönetmelik dahilindeki yasaklamalar, kozmetik ürünlerin formülasyonundan piyasaya sürülmelerine kadar tüm aşamaları kapsar. Aynı zamanda kozmetik ürünler ile ilgili test hizmeti sunan işletmeler için de geçerli olan yönetmelik şu ürünleri ve faaliyetleri içerir;

• Hayvan deneyleri ile formüle edilmiş ve kullanıma hazır hale getirilmiş ürünler
• Hayvan testleri yardımıyla geliştirilen bileşenlerin bulunduğu kozmetik ürünler
• Piyasaya sürülmeye hazır bir ürün için hayvan testlerinin yapılması
• Hayvanlar üzerinde deneylere konu olmuş bileşenler veya karışımlara yönelik test yapılması

Yönetmelik kapsamındaki işletmeler, hayvan testleri yerine hangi alternatif yöntemleri kullanabilecekleri hakkında detaylı bilgiyi Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu tarafından hazırlanan kılavuz aracılığıyla öğrenebilir. Buna rağmen bazı firmalar ürünlerini geliştirme sürecinde hayvanlar üzerinde testler yapmaya devam edebilir. Satın aldığınız ürünün gerçekten hayvan dostu olup olmadığını anlamak için PETA gibi organizasyonların hazırladıkları listelere göz atabilirsiniz. Olası yasa ihlallerini bildirmek içinse T.C. Sağlık Bakanlığı’nın ihbar hattını kullanabilirsiniz.

Kozmetikte Hayvan Deneyleri Hangi Alanlarda Kullanılıyor?

Hayvan deneyi kozmetik sektöründe ürünlerin güvenilirlik seviyelerini ölçümlemek amacıyla gerçekleştirilir. Testlerde; doku benzerliğinden dolayı hamster, tavşan, kedi, köpek ve maymun gibi hayvan türleri kullanılır. Hatta alternatif olacağı düşüncesiyle omurgasız canlılar da testlere dâhil edilebilir. Test aşamasında; güvenilirliği test edilecek olan bileşenler veya bitmiş ürünler hayvanlara uygulanarak, testin sonucu yorumlanır. Günümüzde ise sonuçlarının güvenilirliği hayvan deneylerinden daha yüksek olan çeşitli yöntemler uygulanabilmektedir. 

Kozmetik ürünlerin ve bileşenlerinin güvenilirliğini kanıtlamaya yönelik testlerin, üzerinde deney yapılan hayvanlarda kalıcı sakatlık, ölüm ve uzuv kaybı gibi ağır sonuçları olabilir. Bu nedenle Türkiye başta olmak üzere, dünyanın birçok ülkesinde toksikolojik testler haricinde hayvanlar üzerinden deneyler yapılması yasaktır. Ancak, ECVAM (European Centre for the Validation of Alternative Methods – Avrupa Alternatif Yöntemlerin Doğrulanması Merkezi) gibi kurumlar sayesinde hayvan içermeyen toksikolojik test yöntemlerinin kullanımı giderek daha da yaygınlaşmaktadır. Üstelik elde edilen sonuçlar, yeni geliştirilen alternatif yöntemler aracılığıyla çok daha güvenilir sonuçlar elde edilebileceğini ortaya koymaktadır.

Kozmetikte Hayvan Deneylerine Alternatif Metotlar Nelerdir?

Kozmetikte hayvan testleri yerine üç alternatif yöntem kullanılır. Bu yöntemler şunlardır:

In Vitro Test

In vitro testlerde, kozmetik ürünler laboratuvar ortamında üretilmiş hücre ve doku kültürleri üzerinde denenir. Test için kullanılacak kültür, bir hayvandan alınan hücrelerin kontrollü ortamda büyütülmesi sonucunda elde edilir. Aynı amaç doğrultusunda insandan alınan deri dokusu da yaygın biçimde kullanılır. İnsan gönüllülerden alınan gerek sağlıklı gerekse hastalıklı dokular, kozmetik bileşenlerin etkilerini öngörmek için çok daha güvenilirdir. Özellikle salisilik asit gibi kimyasal asitlerin olası yan etkileri araştırılırken bu yöntemden faydalanılır. In vitro testler; Avrupa Birliği’nde, Türkiye’de ve dünyanın farklı bölgelerinden birçok ülkelerde kozmetikte hayvan testi yapılmasının yasaklanmasına önayak olan başlıca alternatif metot konumundadır.

Bilgisayar Modellemesi

Kozmetik ürünlerin insan sağlığına zararlı olup olmadığını anlamaya yönelik alternatif metotlardan bir diğeri ise bilgisayar modellemesidir. Bu yöntemde, belirli vücut parçalarını taklit eden simülasyonlar kullanılır. Matematik denklemlerinden ve veri madenciliği yöntemlerinden faydalanılan bilgisayar modelleri ile hayvan testlerinden çok daha tutarlı sonuçlar elde edilebilir. Örneğin; RASAR (Read-Across-based Structure Activity Relationship – Çapraz Okumaya Dayalı Yapı Aktivite İlişkisi) isimli bilgisayar tabanlı sistemde, 2018 yılında yapay zekâ yardımıyla 10 bin farklı kimyasal üzerinde 800 bin test gerçekleştirilmiştir. Rasar, kimyasal toksisiteyi tespit etmede %89’luk başarı yakalarken, hayvan testlerinde bu oran %69 seviyesinde kalmıştır.

İnsan Gönüllüler

Hâlihazırda yürürlükte olan ulusal ve uluslararası yönetmelikler nedeniyle kozmetikte hayvan deneyi yerine insan gönüllülere yönelim artış eğilimindedir. Mikro dozlama, insanlı testlerde en güvenilir ve tehlikesiz yöntem olma özelliği taşır. Bu yöntemde, hücresel etkilere neden olacak kadar yüksek ancak tüm vücudu etkilemeyecek kadar düşük miktarda madde, küçük ve tek seferlik dozlar halinde gönüllülere uygulanır. İnsan mikro dozlama tekniği, şimdilik somut veriler sağlamak konusunda in vitro test ve bilgisayar modelleme yöntemlerinin gerisindedir. Ancak, potansiyeli nedeniyle geliştirilmesine yönelik çalışmalar olanca hızıyla devam etmektedir.

Hayvanlar Üzerinde Test Yapmayan Firmalar Nasıl Kontrol Edilir?

Günümüzde kullanıcılar, kozmetik ürünlerinin geliştirilme sürecinde hayvan testleri yapılıp yapılmadığı hakkında bilgi sahibi olmaya önem vermektedir. Üretici firmalar, ürün ambalajlarına üretim aşamasında hayvan testine alternatif yöntemler uyguladıklarını belirten cruelty-free simgesi ekler. Ancak, sadece hayvan testleri yapılmadığını vurgulayan etiketleri ürün ambalajlarına eklemek, tıpkı yeşil yıkama yaklaşımı gibi, kesin bir kanıt oluşturmaz. Daha güvenli kaynaklardan bu iddiayı kanıtlamak gerektiğinde, firmaların hayvanlar üzerinde test yapıp yapmadıklarını kontrol eden kâr amacı gütmeyen PETA gibi organizasyonlar devreye girer.

PETA, Beauty Without Bunnies isimli program aracılığıyla kullanıcılara hayvan testi yapmayan firmaların hangileri olduğu konusunda detaylı bilgi sağlar. Bir firmanın bu programa katılabilmesi için CEO'su tarafından imzalanmış ve hem kendisinin hem de tedarikçilerinin hayvan testleri konusunda uluslararası yönetmeliklere uyduklarını belirten yasal açıklamayı PETA’ya sunması gerekir. Ayrıca programa başvuran firmalar; ürünlerinin nasıl test edildiği, nerede satıldığı, geliştirme aşamasında hangi bileşenlerin kullanıldığı ve nereden tedarik edildiği gibi bir dizi bilgiyi kurum yetkililerine iletmekle yükümlüdür. Sunulan bilgilerin PETA tarafından kontrol edilip onaylanmasının ardından firmanın programa kabulü gerçekleşir.